Υπόφυση

Τι είναι η υπόφυση;

Η υπόφυση είναι ένας μικρός αδένας στο μέγεθος φασολιού που βρίσκεται στη βάση του εγκεφάλου, πίσω από τη μύτη και ανάμεσα στα αυτιά. Η ανατομία της υπόφυσης διαχωρίζεται σε δύο ανεξάρτητα τμήματα, την αδενοϋπόφυση (πρόσθιο τμήμα) και τη νευροϋπόφυση (οπίσθιο τμήμα). Παρά το μικρό της μέγεθος η υπόφυση επηρεάζει σχεδόν κάθε μέρος του οργανισμού. Οι ορμόνες που παράγει βοηθούν στη ρύθμιση σημαντικών λειτουργιών, όπως η ανάπτυξη, η αρτηριακή πίεση, η περίοδος στις γυναίκες και η αναπαραγωγή. Οι πιο συνήθεις ασθένειες της υπόφυσης είναι η υποφυσιακή ανεπάρκεια και τα αδενώματα υπόφυσης – αν και γενικά πρόκειται για αρκετά σπάνιες παθήσεις.

Οι ορμόνες που παράγονται στην αδενοϋπόφυση είναι οι εξής:

• Θυρεοτρόπος ορμόνη (TSH – thyroid stimulating hormone). Ρυθμίζει τη παραγωγή των θυρεοειδικών ορμονών Τ4 και Τ3 στον θυρεοειδή.
• Θυλακιοτρόπος ορμόνη (FSH – follicle stimulating hormone). Ρυθμίζει τη φυσιολογική ωρίμανση των ωαρίων και την παραγωγή οιστραδιόλης στις ωοθήκες των γυναικών. Στους άνδρες βοηθά στην ωρίμανση των σπερματοζωαρίων στους όρχεις.
• Ωχρινοτρόπος ορμόνη (LH – luteinizing hormone). Η ορμόνη αυτή παίζει σημαντικό ρόλο στην ωρίμανση του ωαρίου και την παραγωγή προγεστερόνης στην ωορρηξία και κατά την εμφύτευση του ωαρίου. Στον άνδρα ρυθμίζει την παραγωγή τεστοστερόνης από τους όρχεις.
• Αδρενοκορτικοτρόπος ή φλοιοεπινεφριδιοτρόπος ορμόνη (ACTH – adrenocorticotropic hormone). Ρυθμίζει την παραγωγή ορμονών από το φλοιό των επινεφριδίων, όπως η κορτιζόλη.
• Προλακτίνη ή λακτοτρόφος ορμόνη. Ρυθμίζει την παραγωγή γάλακτος κατά το θηλασμό.
• Αυξητική ή σωματοτρόπος ορμόνη. Είναι απαραίτητη για τη φυσιολογική ανάπτυξη του σώματος όταν μεγαλώνουμε.
• Μελανινοτρόπος ορμόνη (MSH – Melanocyte stimulating hormone). Ρυθμίζει τη σύνθεση της μελανίνης στα μελανινοκύτταρα του δέρματος και έτσι τη χροιά του δέρματος.

Η νευροϋπόφυση παράγει την αντιδιουρητική ορμόνη (ADH – anti-diuretic hormone). Η ορμόνη αυτή παίζει σημαντικό ρόλο στη ρύθμιση του νατρίου στο αίμα, καθώς η παρουσία της είναι απαραίτητη για τη διατήρηση του νατρίου στα φυσιολογικά επίπεδα.

Ποια είναι η αίτια της υποφυσιακής ανεπάρκειας;

Η υποφυσιακή ανεπάρκεια, δηλαδή η υπολειτουργία της υπόφυσης με μείωση της έκκρισης μιας ή και περισσότερων ορμονών της, είναι συχνά αποτέλεσμα συμπίεσης του αδένα από αδενώματα. Τα αδενώματα είναι συνήθως καλοήθεις όγκοι που οδηγούν σε δυσλειτουργία της υπόφυσης λόγω της πίεσης που ασκούν επάνω της. Σε αρκετές περιπτώσεις τα αδενώματα είναι ενδοκρινικά ενεργά και παράγουν μια από τις ορμόνες της υπόφυσης σε περίσσεια. Άλλες αιτίες ανεπάρκειας είναι οι φλεγμονές τις υπόφυσης (υποφυσίτιδα), αιμοχρωμάτωση, αιμορραγία ή έμφραγμα υπόφυσης και πολύ σπάνια ο καρκίνος της υπόφυσης. Ασθενείς με τραύματα κρανίου ή που έχουν κάνει χειρουργική επέμβαση στην υπόφυση ή έχουν λάβει θεραπευτική ακτινοβολία στην περιοχή της υπόφυσης εμφανίζουν επίσης συχνά ανεπάρκεια της υπόφυσης.

Ποια είναι η αιτία των αδενωμάτων υπόφυσης;

Η αιτία που οδηγεί σε ανεξέλεγκτη ανάπτυξη των κυττάρων της υπόφυσης και τη δημιουργία αδενωμάτων παραμένει άγνωστη. Γενετικές μεταλλάξεις φαίνεται να παίζουν κάποιο ρόλο, ειδικά όταν πρόκειται για αδενώματα που εμφανίζονται σε διάφορα μέλη μιας οικογένειας ή ως μέρος συνδρόμων όπως η πολλαπλή ενδοκρινική νεοπλασία, τύπου 1 (multiple endocrine neoplasia – MEN 1).

Ποια είναι τα συμπτώματα των παθήσεων της υπόφυσης;

Ανάλογα με τη περίπτωση τα συμπτώματα των παθήσεων της υπόφυσης διαφέρουν.

Τα συμπτώματα της υποφυσιακής ανεπάρκειας διαφέρουν ανάλογα με το ποια ορμόνη δεν εκκρίνεται επαρκώς. Σε κάθε περίπτωση τα συμπτώματα αντικατοπτρίζουν την απορρύθμιση λειτουργίας και έλλειψη ορμόνης από τους αδένες που ελέγχονται από την υπόφυση. Για παράδειγμα, η μεμονωμένη ανεπάρκεια της θυρεοτρόπου ορμόνης TSH οδηγεί σε συμπτώματα υποθυρεοειδισμού. Σε κάποιες περιπτώσεις τα συμπτώματα μπορεί να εμφανιστούν σε οξεία φάση, ειδικά όταν υπάρχει ανεπάρκεια κορτιζόλης ή αντιδιουρητικής ορμόνης.

Τα συμπτώματα των αδενωμάτων υπόφυσης, όταν αυτά δεν παράγουν κάποια ορμόνη, εμφανίζονται πολύ αργά και για πολλά χρόνια μπορεί κανείς να είναι ασυμπτωματικός. Ανάλογα με το μέγεθος του αδενώματος, συμπτώματα μπορεί να είναι ο πονοκέφαλος ή προβλήματα με την όραση. Εάν το αδένωμα είναι ενδοκρινικά ενεργό, τότε τα συμπτώματα γίνονται αντιληπτά νωρίτερα και είναι ανάλογα με το ποια ορμόνη παράγεται σε περίσσεια. Για παράδειγμα, όταν το αδένωμα παράγει ACTH, τότε εμφανίζονται μια σειρά από συμπτώματα που περιλαμβάνουν αύξηση σωματικού βάρους με αποθήκευση λίπους γύρω από την κοιλιά, υπέρταση, σακχαρώδη διαβήτη, αδυναμία στα πόδια (μυοπάθεια) και άλλα, και οδηγούν στη λεγόμενη νόσο Cushing.

Ποια είναι η κατάλληλη θεραπεία των παθήσεων της υπόφυσης;

Ανάλογα με τη περίπτωση η θεραπεία των παθήσεων της υπόφυσης διαφέρουν.

Στην υποφυσιακή ανεπάρκεια βασικός στόχος είναι η αναπλήρωση των ορμονών που δεν παράγονται. Έτσι, όταν για παράδειγμα υπάρχει μεμονωμένη ανεπάρκεια της θυρεοτρόπου ορμόνης TSH τότε η θεραπεία περιλαμβάνει τη χορήγηση θυροξίνης.

Η θεραπεία των αδενωμάτων υπόφυσης περιλαμβάνει ανάλογα με την περίπτωση χειρουργική αφαίρεση, φαρμακευτική αγωγή, θεραπεία με ακτινοβολία ή και συνδυασμό όλων αυτών. Σε κάθε περίπτωση η θεραπεία πρέπει να γίνεται από εξειδικευμένο ενδοκρινολόγο, ενώ η χειρουργική αγωγή πρέπει να γίνεται σε νοσοκομείο αναφοράς και από εξειδικευμένο χειρούργο.

Οι παθήσεις της υπόφυσης χρειάζονται μακροπρόθεσμη παρακολούθηση από ενδοκρινολόγο με εξειδίκευση σε αυτόν τον τομέα της ενδοκρινολογίας.